Godziny otwarcia Muzeum:
poniedziałek - nieczynne
wtorek - 10:00-15:00
środa - 10:00-15:00
czwartek - 12:00-17:00
piątek - 10:00-15:00
sobota - nieczynne
niedziela - 10:00-14:00
Opłata za zwiedzanie Muzeum:
bilet normalny - 5,00 zł
bilet ulgowy - 2,50 zł
opłata za przewodnika - 15 zł
w niedzielę - wstęp bezpłatny
Kontakt:
O KętachHistoria
Odsłonięcie pomnika nieznanego żołnierza na rynku w Kętach, na uroczystościach prezydent Ignacy Mościcki. 26.07.1929 r.
Historia miasta Kęty
1. Czasy średniowiecza
Początki Kęt sięgają I połowy XIII wieku. Historię miasta rozpoczyna legendarna opowieść o zwaśnionych książętach piastowskich, którzy pogodzili się ze sobą po udanych łowach w miejscu posadowienia późniejszej osady. Nieopodal rosło drzewo, na którym orlica „w gniaździe na trzech jajach siedziała”. Książęta na znak pojednania postanowili w tym właśnie miejscu założyć miasto. Z kilku podobnych, powstałych w ciągu wieków przekazów wywodzi się zasadnicza symbolika herbu Kęt: pół orła z prawej i trzy kule (jaja) z lewej strony. Obraz godła ewoluował, ale jego podstawowe elementy pozostały zgodne z legendą. Najstarszy wizerunek herbu zachował się do dziś na pieczęci miejskiej z 1421 roku.
Fot. 1. Nadanie herbu Kęt według legendy. Fragment książki dla dzieci "Legenda o powstaniu Kęt" A.Małysy. il. Anetta Szymlak-Minda.
Kęty powstały na terenie należącym do Piastów, po 1138 r. dzielnicy krakowskiej. W 1179 roku decyzją Kazimierza Sprawiedliwego znaczny obszar dzielnicy krakowskiej znalazł się w rękach księcia opolskiego, pana na Raciborzu. Odtąd dzieje Kęt zostały związane z ziemią śląską i polityką tamtejszych książąt. Niezmienna pozostała, ustalona w 1000 roku w Gnieźnie, przynależność ziemi oświęcimskiej do krakowskiej prowincji kościelnej. Pierwsza prawdziwa wzmianka o Kętach, jeszcze, jako wsi pochodzi z roku 1242.
Położenie siedliska przy traktach handlowych, lądowych i wodnych oraz lokacja około 1260 roku nasuwają wniosek o istnieniu w tym miejscu wcześniejszej osady targowej. Najstarsze szlaki komunikacyjne z Krakowa zwane „starą drogą”, którą transportowano sól na Śląsk i Morawy, także nieco późniejsze z Krakowa przez Oświęcim, Pszczynę na Cieszyn oraz Oświęcim, Kęty, Żywiec aż na Węgry, narzuciły priorytety rozwijającemu się ośrodkowi.
Odtworzenie pierwotnej lokacji przestrzennej miasta bez badań archeologicznych jest prawie niemożliwe. Mimo to, uwaga historyków kieruje się w rejon kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Małgorzaty i św. Katarzyny. Obok niego krzyżowały się prawdopodobnie najstarsze trakty handlowe, tworząc plac widoczny częściowo do dnia dzisiejszego. Być może jest to miejsce dawnych targów, którymi Kęty słynęły przez wieki. Większość naukowców typuje również Błonie, jako obszar wsi Kęty.
Źródła wskazują, iż nazwa miasta ma związek z wyrazem „kąt” w znaczeniu odrębnego, oddalonego miejsca. Do połowy XV wieku używano pisowni – Canthi, Canti, Kanthi, Kanthy, a pod koniec stulecia – Canth, Kanth, Kant, Cant. Nazwy te powoli zanikały, zaś w XVI wieku pojawiły się: Kenthi, Kenty.
Wydany w 1277 roku za rządów Władysława I Opolskiego (1225–1281/1282) akt sprzedaży kęckiego wójtostwa przez wójta Szymona Arnoldowi i jego braciom odnosi się już do ośrodka miejskiego. W nim nazwano osadę "civitatis" (miasto). Wówczas Kęty otrzymały ustrój miejski na wzór Lwówka na Śląsku, w którym określono prawa i obowiązki mieszkańców. Książę zezwolił na prowadzenie jatek rzeźniczych, ław piekarskich, szewskich, wspomina też o kramach sukienniczych, co wskazuje na rzemiosło i handel jako współistniejące wówczas zajęcia ludności wykonywane obok tradycyjnego rolnictwa, bartnictwa, połowów ryb, itp.
Po śmierci Władysława Opolskiego i rozdziale jego włości, Kęty wraz całym księstwem dostały się pod panowanie Mieszka I, księcia cieszyńsko–raciborskiego, protoplastę cieszyńskiej linii Piastów, a następnie w granice suwerennego Księstwa Oświęcimskiego. W 1327 roku znalazły się wśród miast i księstw śląskich, które uznały zwierzchność króla Czech.
Wiek XIV przyniósł rozkwit gospodarczy Polski. Około roku 1340 Kęty liczyły ok. 300 mieszkańców (w tym czasie Oświęcim 600, Bielsko i Cieszyn 400, Zator 1400). W Księstwie Oświęcimskim książę Jan III przeprowadzał lokacje według prawa magdeburskiego. W roku 1391, jako drugi ośrodek po stolicy księstwa, przywilejem tym zostały obdarzone również Kęty. Fakt ten wpłynął znacząco na układ urbanistyczny miasta oraz zakończył proces kształtowania się jego ustroju. Potwierdzany był przez królów polskich w latach: 1454, 1519, 1565. Z tego okresu zachował się kęcki rynek i ulice w wytyczonym wówczas kształcie. W dokumentach pojawiła się nazwa Kęt „Libenwerde alias Canthy”, która jednak szybko zanikła. Od I połowy XV wieku dziedziczny wójt musiał dzielić się władzą z samorządem - radą miasta. Istniał też sąd ławniczy.
Fot. 2. Kęty na dawnej pocztówce. Od lewej z góry - stacja PKP, rynek kęcki, dawna ul. Oświęcimska z widokiem na Kościół parafialny, od dołu - Ul. Kościuszki, rynek, dawny budynek poczty. Pocztówka z 1916/1917. Opracowanie graficzne Muzeum wKętach.
Na początku XV stulecia w Kętach pojawiły się cechy, czyli typowe dla średniowiecza organizacje rzemieślnicze. Przez długi czas decydowały one o rozwoju miasta, organizując wytwórczość, zbyt, biorąc na siebie walkę z konkurencją. Tworzyły również normy regulujące postępowanie zrzeszonych w nich rzemieślników i ustalały zasady kształcenia w zawodach. Najcenniejszym spadkiem po ich działalności są zachowane liczne dokumenty i księgi cechowe, obejmujące okres od I połowy XVII do XX wieku.
W 1453 roku król Polski Kazimierz Jagiellończyk przyjął hołd lenny od księcia oświęcimskiego Jana, zaś w 1457 roku ostatecznie wykupił Księstwo Oświęcimskie, potwierdzając wcześniej miejskie przywileje Kęt. Rozpoczął się proces scalania tego obszaru z Polską, którego końcowym etapem była inkorporacja do Rzeczpospolitej w roku 1564. Księstwa Oświęcimskie i Zatorskie zostały włączone do województwa krakowskiego jako powiat śląski. Odtąd Królewskie Miasto Kęty, zachowując wójtostwo, administracyjnie podlegało zwierzchności starostów zatorskich. W czasach Jagiellonów również ostatecznie ukształtowały się jego granice. Źródła z 1519 roku wzmiankują o urzędzie burmistrza. Wiadomo również, że w roku 1564 Kęty liczyły ok. 1000 mieszkańców i 68 domów, a w roku 1581 funkcjonowało w mieście aż 130 warsztatów rzemieślniczych (dla porównania: w Oświęcimiu – 74, w Zatorze – ok. 60, w Żywcu – ok. 22, w Wadowicach – 47). Byli to: szewcy, kuśnierze, krawcy, garncarze, piekarze, sukiennicy, rzeźnicy, piwowarzy, kowale, bednarze. Kęty były wówczas jednym z prężniejszych ośrodków rzemiosła i handlu w Małopolsce. W 1537 roku w mieście wymieniano następujące ulice: Mała, Oświęcimska, Młyńska, Długa, Czaniecka i Bielska. O znaczeniu i zamożności mieszkańców świadczyły też trzy kościoły wznoszące się ponad niską drewnianą architekturą domów. Urody zaś dodawał modrzewiowy ratusz w rynku, który spłonął w pożarze w 1797 roku. Wspominane w źródłach liczne instytucje musiały sprostać wymogom czasów i funkcjom miasta. Były to łaźnie, młyny, folusze, tartaki, postrzygalnie sukna, papiernie, karczmy i domy zajezdne, a także szpital dla ubogich. Natomiast z roku 1446 pochodzi pierwsza wzmianka o szkole przy parafii.
2. Czasy nowożytne (XV-XVIII w.)
W XV wieku sławne już były kęckie jarmarki i targi, na które zjeżdżali się kupcy głównie ze Śląska i Małopolski. W 1510 roku król Zygmunt Stary rozwiązał spór z Oświęcimiem o handel solą z korzyścią dla Kęt. W 1519 roku ustanowił trzy jarmarki i cotygodniowy targ w soboty, znosząc dla kupców cła, mostowe i inne koszty. Właśnie w XVI wieku Kęty zasłynęły prężnym rozwojem i rozkwitem rzemiosł. Mimo trudności okresu wojen religijnych, miasto przyjmowało ludzi uchodzących przed prześladowaniami z sąsiednich prowincji, w tym również doskonałych rzemieślników.
Fot. 3. Dzień targowy - targ na rynku kęckim, lata 20. XX w. Fot. ze zbiorów Muzeum w Kętach.
Na przestrzeni wieków zacieśniały się związki Kęt z pobliskim Krakowem, gdzie studiowało wielu kęczan. Dzięki postaci św. Jana z Kęt (1390–1473), profesora i teologa Akademii Krakowskiej, kanonizowanego w 1767 roku, rozrastała się równolegle z chwałą świętego sława miejsca, z którego pochodził. Jego kult przyciągał licznych pątników. W 1648 roku zbudowano obok kościoła parafialnego kaplicę pod wezwaniem Narodzenia Jana Kantego, podobno w miejscu, gdzie kiedyś stał jego rodzinny dom.
Królowie polscy otaczali Kęty opieką, nadając miastu i rzemiosłom rozliczne przywileje. Najstarsze z nich odnosiły się do cechu krawców (1558 r.), sukienników (1559 r.), kuśnierzy (1571 r.). W 1649 roku król Jan Kazimierz, potwierdzając statut cechu wspólnego w Kętach, wymienił w nim następujące specjalności rzemieślnicze: kowali, rymarzy, ślusarzy, kotlarzy, rusznikarzy, powroźników, stolarzy, kołodziejów, bednarzy, fręberników, snycerzy, mieczników, szklarzy obok funkcjonujących niezależnie cechów tkaczy, sukienników, piekarzy, krawców, rzeźników i szewców.
Wiek XVII przyniósł Kętom liczne nieszczęścia. Najpierw zarazę (1652 r.), po której miasto opustoszało. Później kilka pożarów (1652, 1653, 1656, 1657), w końcu zniszczenia z rąk Szwedów (1655–1660). Mimo to Kęty nie straciły na znaczeniu gospodarczym i chociaż z trudem dźwigały się ze zgliszcz, to w II połowie wieku liczyły już 926 mieszkańców. Rozwój miasta pobudzała istniejąca w nim królewska komora celna, a także spław towarów Sołą. Handlowano solą, żywcem wołowym, wyrobami miejscowego rzemiosła, drewnem.
Fot. 4.Uroczystości państwowe na rynku w Kętach. Około 1910 r. Ze zbiorów Muzeum w Kętach.
W II połowie XVII wieku Kęty były świadkiem chwały polskiego oręża, stojąc na szlaku przemarszu części wojsk na Wiedeń w 1683 roku pod wodzą hetmana polnego Mikołaja Sieniawskiego oraz jego chlubnego powrotu. Cenną pamiątką tamtych wydarzeń jest zachowana do dziś kapa z aksamitnego złotogłowia, wykonana z tureckiego materiału, którą ofiarował kaplicy Narodzenia Jana Kantego po wiedeńskim zwycięstwie król Jan III Sobieski.
Dzięki chorążemu krakowskiemu Andrzejowi Żydowskiemu przełom wieków zaowocował fundacją klasztoru OO. Franciszkanów Reformatów (1699), wzbogacając Kęty o klasztor, kolejny kościół (1703–1714 r.) i duchownych prowadzących pracę duszpasterską.
Fot. 5. Fragment pocztówki z Kęt. Widok na ul. T. Kościuszki. Wydanie z lat 1916/1917. Opracowanie graficzne Muzeum w Kętach.
W 1707 roku miasto zostało ograbione przez wojska rosyjskie, a w 1708 roku zniszczyła je jedna z największych w dziejach Polski epidemia dżumy. Wówczas przed zupełnym wyludnieniem i głodem ratowali kęczan mieszkańcy Żywca. Trudno nie przypomnieć huraganu z 1707 roku oraz plagi szarańczy z roku 1712. W tym nie najlepszym okresie wójtostwo kęckie przejęli starostowie zatorscy Duninowie (1720 r.), którym miasto "zawdzięczało" wyniszczające procesy sądowe, głównie o las Burgwald. Kolejny raz Kęty spłonęły w 1761 roku.
W latach 1769–1771 miasto rabowane było przez wojska rosyjskie walczące z konfederatami barskimi. Znaczące w tym czasie było przystąpienia do konfederacji barskiej prawie całej szlachty z oświęcimskiego i zatorskiego na sejmiku w Kętach 15 lipca 1768 roku. Od roku 1772 ziemia oświęcimska, a wraz z nią Kęty znalazły się w granicach Austro-Węgier jako część Galicji. Tak pozostało aż do 1918 roku, do upadku Habsburgów. W latach 1820–1850, miasto należało do Związku Niemieckiego. Z tego też powodu zaczęło podupadać rękodzielnicze tkactwo, nie wytrzymując konkurencji maszyn parowych stosowanych w przemyśle włókienniczym, szczególnie rozwijającym się w pobliskiej Białej Krakowskiej.
W 1778 roku kęckie cechy rzemieślnicze zostały podporządkowane zasadom wydanej przez Marię Teresę austriackiej ustawy. W 1793 roku Kęty otrzymały od cesarza Franciszka II dokument nadający nowe prawa: 4 ośmiodniowe jarmarki w roku, targi poniedziałkowe oraz herb o nowym wizerunku. Na przełomie lat 1785/86 roku miasto przeżyło trzy niegroźne trzęsienia ziemi oraz rozbiórkę dwóch starych kościołów: Św. Krzyża i WW. Świętych, zaś w 1797 roku największy w swoich dziejach pożar.
Fot. 6. Pocztówka prezentująca pierzeję południową i północną rynku. około 1906 r.
3. XIX wiek do 1918 r.
Zgodnie z austriacką reorganizacją dawnych urzędów radzieckich i sądów ławniczych powołano w Kętach magistrat, tzw. "zwierzchność gminną": burmistrza, wiceburmistrza, asesorów (organ wykonawczy) i radę miejską, składająca się z radnych (organ uchwalający i kontrolujący). W latach 1780–1782 znalazły w Kętach siedzibę władze okręgowe dla terenu dawnych Księstw Oświęcimskiego i Zatorskiego, zaś w 1854 roku miasto zyskało rangę powiatu. Po kolejnych zmianach od 1867 roku weszło do powiatu bialskiego. Przyjęte wówczas podporządkowanie administracyjne przetrwało II wojnę światową. Kolejne przeniesienie władz powiatu z Białej do Oświęcimia nastąpiło dopiero z początkiem lat 50. XX w.
W czasie zaborów do rozwoju Kęt przyczyniły się przebiegające przez miasto nowe arterie: tzw. droga cesarska (Wiedeń–Lwów) ukończona w 1785 roku oraz wybudowana na pod koniec XVIII w., nowa szosa Kęty–Oświęcim.
Fot. 7. Fragment pocztówki z widokiem na Kęty ul. Kościuszki i klasztor ss. Kapucynek. Około 1908 r. Opracownanie graficzne Muzeum w Kętach.
W 1813 roku miasto było świadkiem przemarszu wojsk Księstwa Warszawskiego. Zatrzymał się tu również w drodze pod Lipsk książę Józef Poniatowski. Razem z nim przebywał wówczas w mieście poeta i oficer Kazimierz Brodziński. Chlubną kartą w dziejach było uczestnictwo ochotników z Kęt w powstaniach narodowych: listopadowym i styczniowym.
W roku 1847 miasto przeżyło największą katastrofę demograficzną. W tym roku z głodu, wycieńczenia organizmu zmarła 1/4 populacji miasta ok. 1000 osób. Po okresie Wiosny Ludów nastąpił w państwie austriackim czas przemian. Galicja uzyskała autonomię. W Kętach w latach 40-tych otwarto szkołę główną męską i trywialną żeńską. W okresie autonomii działał amatorski teatr, funkcjonowały biblioteki prywatne, a od roku 1869 również biblioteka miejska. W tym czasie społeczność żydowska Kęt wybudowała dwie synagogi (1871–1881). W mieście działały fabryki płótna, sukna, garbarnie, warsztaty garncarskie, szewskie. W 1867 roku rozpoczęła pracę pierwsza polska Fabryka Wyrobów Wełnianych Zajączek i Lankosz, a rok później przędzalnia Jana Kopcińskiego. W 1874 roku powstała Ochotnicza Straż Pożarna. A rok później założono jedno z pierwszych w okolicy Towarzystw Zaliczkowych.
Fot. 8. Fragment pocztówki z litografią prezentującą projekty budynków fabryki F & E. Zajączka i Lankosza, około 1900 r. Opracowanie graficzne Muzeum w Kętach.
Ważnym wydarzeniem było wybudowanie linii kolejowej w 1888 roku, łączącej miasto z bliskim Bielskiem i Białą. Dzięki temu dzielnica Kęt Podlesie stała się popularnym letniskiem.
Fot. 9. Fragment pocztówki z Kęt Podlesia. Widok z domem rodziny Kłodzińskich. około 1915 r. Opracowanie graficzne Muzeum w Kętach.
W 1881 roku ufundowano w mieście Klasztor Sióstr Kapucynek, a przy nim kościół pod wezwaniem "Trójcy Świętej". Od 1891 roku istnieje w Kętach pierwszy na ziemiach polskich żeński konwent Sióstr Zmartwychwstania Pańskiego. W tym samym roku rozpoczęło działalność Towarzystwo Szkoły Ludowej, zaś na przełomie lat 1901/1902 Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół". W 1907 roku powstała pierwsza szkoła średnia – Seminarium Nauczycielskie Męskie, zamienione później na żeńskie i w końcu na Państwowe Gimnazjum i Liceum. W 1914 roku, wydany we Lwowie "Przewodnik" dr. M. Orłowicza podawał m. in.: "[...] Kęty – (277 m.n.m) miasto o 6000 tys. mieszkańców, Żydów (444), położone nad Sołą, dworzec w mieście, dorożka 1 K, Hotel Seibotha "Pod Czarnym Orłem" (10 pok. od 2 K) z restauracją, cukiernia [...]".
Z początkiem 1915 roku, od 24 stycznia do 28 lutego przebywał w Kętach Józef Piłsudski wraz z I Brygadą. Tutaj nastąpiła reorganizacja oddziałów, do których licznie wstępowała miejscowa i okoliczna młodzież.
Fot. 10. Fragment pocztówki z Kęt. Stacja kolejowa w Kętach. wydanie 1916/1917. Opracowanie graficzne Muzeum w Kętach.
4. XX w.
Koniec I wojny w 1918 roku przyniósł Polsce upragnioną wolność. Kęty liczyły wówczas 5751 mieszkańców. Rozwijały się zakłady przemysłowe, otwierano też nowe. W 1938 roku funkcjonowały w mieście 4 większe fabryki, około 100 zakładów rzemieślniczych, 4 młyny, 2 tartaki, 2 betoniarnie, cegielnia, garbarnie, elektrownia, 83 sklepy, lokale z wyszynkiem (3 zajezdne), kilka spółdzielni rolniczych, 3 szkoły podstawowe, szkoła zawodowa i średnia, wiele związków i towarzystw, 2 boiska sportowe, czytelnie, kluby, zespoły amatorskie teatralne i muzyczne.
Fot. 11. Odsłonięcie pomnika nieznanego żołnierza na rynku w Kętach, na uroczystościach prezydent Ignacy Mościcki. 26.07.1929 r. Ze zbiorów Muzeum w Kętach.
Tuż przed wybuchem II wojny światowej, kęccy obywatele utworzyli Kompanię Obrony Narodowej, która dała dowód swego bohaterstwa w pierwszych dniach po jej rozpoczęciu. Po zajęciu Kęt przez Niemców 3 września 1939 roku, miasto wcielono do III Rzeszy. Rozpoczęły się wysiedlenia, sprowadzanie niemieckich osadników, aresztowania i wywóz do obozów zagłady. Szybko zorganizował się konspiracyjny ruch pomocy więźniom pobliskiego KL Auschwitz.
Po wojnie Kęty rozpoczęły nowy rozdział swej historii. Miasto przybrało charakter ośrodka przemysłowego. Od 1 stycznia 1951 roku Kęty znalazły się w powiecie oświęcimskim, a 1 czerwca 1975 roku zostały włączone do województwa bielskiego. Wraz z ostatnią reformą administracyjną od 1 stycznia 1999 roku Kęty powróciły do województwa małopolskiego i powiatu oświęcimskiego.